Zelfdoding in de popcultuur

Zelfdoding is een populair onderwerp in de popcultuur en het fenomeen gaat niet zelden gepaard met bakken aan kritiek. Kijk maar naar de reacties op ‘Queen of misery pop’ Billie Eilish en Netflix-serie 13 Reasons Why. Toch is suïcide in de popcultuur geen nieuw verschijnsel. In dit artikel komt een aantal interessante voorbeelden uit de muziek- en filmwereld voorbij met daarbij een centrale vraag: in hoeverre wordt zelfdoding in de popcultuur geromantiseerd?

Een lastig te beantwoorden vraag, want hoe meet je zoiets? Om dat vast te stellen, is het belangrijk om ‘popcultuur’ te definiëren. Ook dat is niet bepaald een makkelijke taak. Muziekjournalist Harry Prenger, werkzaam bij o.a. The Post Online en Zwart Goud, bevestigt dit: "Het bijzondere aan popcultuur is dat je er zowel André Rieu als pakweg de Britse cultband Wire onder kunt plaatsen. Beide bedienen zich weliswaar van dezelfde discipline (muziek) maar met andere artistieke uitgangspunten."

Maar popcultuur omvat niet alleen muziek. Ook film, kunst en kledingdracht vallen hier bijvoorbeeld onder. Vanwege de recente controverse die speelt rondom bijvoorbeeld 13 Reasons Why en Billie Eilish (dit wordt verderop uitgelegd), ligt de focus in dit artikel op muziek en film/series. Het is overigens onmogelijk om werkelijk alles op te noemen waarin suïcide voorkomt. Dit artikel pretendeert dan ook niet volledig te zijn. De westerse popcultuur ontstond in de jaren ’60, daarom komen de meest interessante en belangrijke verschijnselen vanaf die tijd in dit artikel aan bod. Experts reageren hier op en uiteindelijk wordt een analyse gemaakt aan de hand van bestaande liedjes over suïcide.

Maar om een beeld te krijgen van zelfdoding in de popcultuur, is het ten eerste nuttig om kort te kijken naar zelfdoding in het algemeen. Het is namelijk niet voor niets een populair onderwerp in de popcultuur. Helaas maken jaarlijks wereldwijd meer dan 800.000 mensen een einde aan hun leven. Dat betekent dat iedere veertig seconden iemand sterft door zelfdoding. Op onderstaande kaart is de suïcideprevalentie per land weergegeven.

13 Reasons Why

Een interessant recent voorbeeld van suïcide in de popcultuur is 13 Reasons Why. Er ontstaat een hoop ophef nadat de serie verschijnt op Netflix in maart 2017. Hoofdpersoon is Hannah Baker, een depressieve tiener die zelfmoord pleegt en 13 tapes achterlaat om te vertellen wat de redenen zijn – of beter gezegd – wie de redenen zijn. Die verhaallijn op zich is al problematisch, stelt Evita Bloemheuvel, persvoorlichter bij 113 Zelfmoordpreventie. “Hannah dealt met allerlei problemen waar elke tiener wel iets van zichzelf in kan herkennen. Dit kan voor identificatie met het hoofdpersonage zorgen. Hannah maakt in de serie een einde aan haar leven en daarmee wordt zelfmoord als een oplossing voor je problemen naar voren geschoven. Dat kan erg risicovol zijn omdat veel tieners niet goed snappen wat de dood precies inhoudt", vindt Bloemheuvel.

Aan het einde van de serie zien we inderdaad in een flashback hoe zij op gruwelijke wijze een einde aan haar leven maakt. “De scène is iets geromantiseerd”, zegt Bloemheuvel. “Het is niet duidelijk hoeveel pijn zoiets doet. Je ziet haar langzaam wegzakken in bad en het ziet er wat vredig, bijna rustgevend uit. Dit kan jongeren op ideeën brengen en is daardoor erg schadelijk.” Het is niet de enige heftige scène, ook pestgedrag en seksueel misbruik worden grafisch in beeld gebracht. De serie ontvangt zoveel kritiek dat Netflix in 2019 de beruchte zelfmoordscène offline haalt.

13 Reasons Why ligt niet alleen onder vuur vanwege het geromantiseerde aspect. Zo zou er in de drie maanden na het uitkomen van de serie sprake zijn van een zelfmoordpiek in Amerika. Een onderzoeksteam onder leiding van John Campo constateert dit in een vakblad genaamd Journal of the American Academy of Child & Adolescent. Volgens het team valt deze toename van 195 zelfmoorden waarschijnlijk te wijten aan de serie. Dit ondanks het feit dat Campo zelf toegeeft dat niet te zeggen is of de piek causaal verband houdt met 13 Reasons Why. Nog interessanter is het feit dat de zelfmoordpiek al begint vóór het verschijnen van de serie en vooral ontstaat onder jonge jongens in plaats van de risicogroep: jonge meisjes. De hoofdpersoon die zelfmoord pleegt, is tenslotte zelf een jong meisje en bij ‘suicide contagion’ staat de mate waarin een individu zich kan identificeren met een zelfmoordpleger centraal. Al met al is deze bewering dus nogal vergezocht – hoewel de identificatie met tienerproblemen, zoals Bloemheuvel eerder stelde, natuurlijk ook een rol kan spelen. Maar dit is dus niet met zekerheid te zeggen en dat maakt dit onderzoek minder betrouwbaar. Hetzelfde geldt voor in elk geval drie andere onderzoeken, die aangehaald worden in een rapport van de World Health Organisation waarin de organisatie filmmakers oproept om voorzichtig om te gaan met het onderwerp zelfdoding. Het betreft een onderzoek naar een kinderziekenhuis, waar na het uitkomen van de serie sprake was van een stijging in opnames door suïcidepogingen. De andere twee onderzoeken (klik hier en hier) bevestigen de stijging in zelfdodingen een maand na het uitkomen van de serie, maar tonen ook geen causaal verband aan. Hoe dan ook is het natuurlijk verstandig om het zekere voor het onzekere te nemen en het onderwerp voorzichtig te benaderen - zowel in de media als op het scherm.

Suicide contagion

Maar wat is suicide contagion precies? Volgens deze theorie, ook wel het Werther-effect genoemd (naar de roman Het lijden van de jonge Werther uit 1774) is er een verband tussen de mediaberichtgeving over zelfmoord, bijvoorbeeld van een bekend persoon, en een stijging in het aantal zelfdodingen die hierop volgt. Maar ook hier is het goed om kritisch te blijven. Hoewel namelijk meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat dit inderdaad met elkaar te maken kán hebben, blijft het lastig voor onderzoekers om hier een definitieve conclusie aan te verbinden. Het is tenslotte niet mogelijk om voor ieder individu aan te tonen dat diegene kennis had van de dood van een ster en dus kopieergedrag vertoonde. Er is bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar suicide contagion na de dood van komiek/acteur Robin Williams en die van icoon Marilyn Monroe. Een causaal verband is overigens nooit aangetoond. Wil je graag meer weten over suicide contagion?

Klik hier

Monroe en Williams waren niet de enige sterren die het leven niet meer zagen zitten. Onder andere Nirvana-frontman Kurt Cobain, muzikant en kunstenaar Herman Brood en schrijver Joost Zwagerman maakten helaas een einde aan hun leven. Hieronder een tijdlijn met een overzicht van de bekendste zelfdodingen in de popcultuur.

Muziek

Net als onderzoeken naar suicide contagion in de media, zijn er onderzoeken naar de rol die muziek speelt bij suïcidale gedachten. Bijvoorbeeld in dit onderzoek, waaruit naar voren komt dat tieners die naar rock en metal luisteren meer last hebben van zelfmoordgedachten dan tieners die een voorkeur hebben voor popmuziek. Zo is er al vaker onderzoek gedaan naar een eventueel verband tussen zelfdoding en heavy metal. Ook in dit geval is dat lastig aan te tonen, vooral omdat luisteraars ook aangaven zich beter te voelen wanneer ze naar muziek luisteren. In dit onderzoek wordt een mogelijke verklaring gegeven: het ontstaan van zelfmoordgedachten komt niet door de muziek zelf, maar door onderliggende factoren zoals persoonlijke en huiselijke omstandigheden. Kortom: een definitief verband tussen luisteren naar (bepaalde) muziek en zelfdoding is niet aangetoond.

Nu staat metal wel bekend om de wat minder gezellige teksten. Onderwerpen als dood, verderf en satanisme worden vaak in verband gebracht met het genre. Zelfmoord is wat dat betreft vrij makkelijk toe te voegen aan het rijtje. Maar sinds kort is de muziekwereld een controversieel subgenre rijker: misery pop.

Billie Eilish

In oktober 2018 verschijnt de video When The Party’s Over van Billie Eilish op YouTube. In het nummer komt zelfdoding weliswaar niet tekstueel aan bod, maar in de bijbehorende video drinkt de dan 17-jarige popster met een gedeprimeerde uitdrukking op haar gezicht zwarte vloeistof die later haar ogen uitstroomt. En de teksten (‘Don’t you know I’m no good for you?’) zijn ook behoorlijk dramatisch. Ze zetten de toch al depressief klinkende track kracht bij. Hoewel ze niet bepaald onbekend was, blijkt dit de doorbraakhit van de Amerikaanse ‘Queen of Misery Pop’ – een negatief geladen term, want het genre wordt toebedeeld aan artiesten die depressie en zelfdoding zouden romantiseren. Er zijn dan ook wel degelijk teksten op Billie’s doorbraakplaat When We All Fall Asleep, Where Do We Go? - overigens het best verkochte album van 2019 - die weinig aan de verbeelding overlaten. Bijvoorbeeld ‘I wanna end me’ (uit single Bury A Friend) en ‘Take me to the rooftop, I wanna see the world when I stop breathing’ (uit het ijzingwekkende nummer Before I Go). Niet geheel toevallig zijn twee vroegere nummers van Billie Eilish eerder al verschenen op de soundtrack van 13 Reasons Why. De zangeres trekt zich overigens niets aan van de kritiek. In Everything I Wanted, dat begin dit jaar verscheen, zingt ze namelijk opnieuw over zelfdoding ('Thought I could fly so I stepped off the Golden').

Maar is deze trend – jonge mensen zoals (de overigens in 2018 vermoordde rapper) XXXTentacion en Billie Eilish die een doodwens verwerken in hun popliedjes – echt zo gevaarlijk als bijvoorbeeld de Telegraph schrijft? Bloemheuvel ziet het punt wel: “Mensen die zich somber voelen, zijn vaak geneigd muziek te luisteren die past bij dat gevoel. In sommige gevallen kan muziek dan ook versterkend werken.” Of dit ook inhoudt dat Billie zelfdoding romantiseert in haar nummers, vindt ze lastig te zeggen. “Ik denk wel dat haar muziek door iedereen anders geïnterpreteerd kan worden.” Robert Haagsma, muziekjournalist bij o.a. Aardschok en Lust For Life, denkt juist dat identificeren met sombere muziek een positief effect opwekt. “Het is op zo’n moment fijn om te weten dat je niet de enige bent die dat soort gevoelens heeft”, stelt hij. Hij denkt daarbij terug aan toen hij zelf tiener was en sombere gevoelens koesterde. “Ik luisterde toen veel naar Joy Division. Dat frontman Ian Curtis vervolgens zelfmoord pleegde, is wel erg verdrietig natuurlijk.”

Volgens Bloemheuvel schuilt daarin het gevaar. “Luisteraars geven inderdaad aan veel steun uit Billie Eilish’ muziek te halen, het kan dus preventief werken. Veel mensen voelen zich begrepen door haar. Aan de andere kant: als zij zichzelf ooit iets aandoet, kan dat ongelofelijk veel impact hebben op kwetsbare mensen die haar als zo’n voorbeeld zien.”

Gloomy Sunday

Zingen over een zelfgekozen dood is niet bepaald een nieuw fenomeen. Het nummer Gloomy Sunday, ook wel bekend als het ‘Hongaarse zelfmoordlied’ van componist Rezső Seress, stamt al uit 1933 en is al zo’n negentig keer gecoverd – waaronder door jazz-zangeres Billie Holiday. Bijna elk jaar is er weer een andere artiest die het nummer oppakt en daarmee heeft het duidelijk een belangrijk plekje opgeëist in de popcultuur. De titel is al enigszins duister, maar de tekst gaat vrij duidelijk over zelfdoding. Bijvoorbeeld de volgende regels: ‘Angels have no thought of ever returning you / would they be angry If I thought of joining you?’ Ook het oude folkliedje Butcher Boy, waarin een dramatische liefde eindigt in zelfmoord, is inmiddels meer dan twintig keer gecoverd.

Analyse van nummers: geromantiseerd of realistisch?

Maar hoe zit het met moderne liedjes over suïcide? Billie Eilish valt op door haar bijzondere sound en – volgens sommige critici dus – zelfmoordverheerlijking, maar velen gingen haar voor in het bezingen van een zelfgekozen dood. Zo zijn er minstens 200 andere nummers (vanaf 1960) met teksten waarin het thema voorkomt. Aan de hand daarvan volgt nu een analyse. Dit lijstje is niet compleet, er is tenslotte vooral gekeken naar artiesten die onmiskenbaar iets toevoegen aan de popcultuur doordat ze bekend zijn bij een groot publiek. Het deelonderwerp verschilt nogal: er zijn liedjes die een hoopvolle boodschap bevatten, maar ook zelfmoordverheerlijking komt aan bod. Om een bepaald overzicht te behouden zijn alleen (grotendeels) Engelstalige nummers meegenomen in de analyse.

De songteksten zijn verdeeld over twee hoofdcategorieën, namelijk ‘realistisch’ en ‘geromantiseerd’. In onderstaand cirkeldiagram is weergegeven in welke hoofdcategoriëen de nummers vallen.

Hierin is te zien dat de grootste categorie ‘realistisch’ is: in 38% van de gevallen wordt op een realistische manier geschreven over zelfdoding. 21% van de liedjes bevat zowel een realistische als een geromantiseerde invalshoek. Een voorbeeld is Inside The Fire van Disturbed (2008); het nummer is gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Toen frontman David Draiman zestien was, pleegde zijn toenmalige vriendinnetje namelijk zelfmoord. Het nummer gaat over rouw, maar ook over suïcidale gedachten omdat de partner die achterblijft erover denkt zijn vriendin de dood in te volgen. Uiteindelijk komt romantiseren van zelfdoding voor in 30% van de geanalyseerde nummers.

Dan zijn er nog subcategorieën. Deze zijn gebaseerd op de 10 tips voor mediaprofessionals bij berichtgeving over suïcide, omdat dit een goede richtlijn is voor wanneer zelfmoord als onderwerp wel of niet een trigger vormt voor mensen met suïcidale gedachten. Dit zijn de subcategorieën:

• Liefde (geromantiseerd): een personage in het nummer pleegt zelfmoord in de naam van de liefde of overweegt dit.
• Zelfmoord als oplossing (geromantiseerd): zelfdoding wordt aangedragen als oplossing voor problemen, bijvoorbeeld om geen pijn meer te voelen.
• Depressief ik-persoon (geromantiseerd): het verhaal wordt verteld vanuit een ik-perspectief en deze persoon uit duidelijk een verlangen om zijn/haar leven te beëindigen.
• Positieve boodschap (realistisch): het liedje moedigt mensen aan om te blijven leven of bevat een andere positieve boodschap m.b.t. zelfdoding.
• Nasleep (realistisch): het nummer gaat over het leven na de zelfdoding van een geliefde/kennis/fictief persoon. Het rouwproces komt dus vaak aan bod.
• Feitelijk/verhalend (realistisch): de focus ligt op de feiten en een verhaal over zelfdoding wordt op realistische wijze verteld, zonder al te veel emotie of poespas.
• Humoristisch/absurdistisch (aparte subcategorie): de schrijver maakt gebruik van humor om zelfdoding als onderwerp te verlichten of het nummer bevat duidelijk teksten die over zelfmoord gaan, maar is verder raadselachtig.

Geromantiseerd

Romantiseren heeft in dit geval niet direct iets te maken met romantiek, maar vooruit: uiteindelijk is liefde waarschijnlijk het onderwerp waarover het meest geschreven en gezongen wordt, dus waarom niet in combinatie met zelfdoding? Een eeuwenoud, wereldberoemd voorbeeld van een verhaal over liefde en zelfdoding is natuurlijk Shakespeare’s tragedie Romeo en Julia. Blijkbaar vormde dit een goede inspiratiebron voor muziek. Het thema zelfdoding in de naam van de liefde is namelijk opgepakt door o.a. Pat Boone (Moody River uit 1961), Johnny Cash (I Drove Her Out Of My Mind uit 2014) en Hozier (In A Week uit 2014). De Finse rockband HIM geeft er zelfs een satirische draai aan in het over the top duistere nummer Join Me In Death (1999).

Zelfmoord als oplossing

Opvallend genoeg blijkt liefde de minst populaire subcategorie in dit onderzoek. Slechts 7% van de nummers gaat over geliefden die elkaar de dood in (willen) volgen. Een geromantiseerde insteek die meer voorkomt, is zelfmoord als oplossing aandragen. Dit gebeurt in 28% van de geanalyseerde liedjes en houdt bijvoorbeeld in dat een effectieve methode uitgebreid omschreven wordt of een nummer gaat over zelfmoord plegen om pijn te verminderen. Een bekend en morbide voorbeeld is Suicide Is Painless (1970) van The Mash, dat door veel artiesten gecovered is. Ook een gezellige: King Krule’s Cementality (2013), waarin de Engelse zanger een betonnen straat omschrijft als een warm bed. Andere voorbeelden zijn Metallica met Fade To Black (1984), The Notorious B.I.G. met Suicidal Thoughts (1994) en Ozzy Osbourne met Suicide Solution (1980). De titels draaien er niet omheen.

Depressief ik-persoon

Bij de nummers die zelfdoding romantiseren valt uiteindelijk vooral op dat de ‘depressief ik-persoon’-categorie vaak gebruikt wordt door muzikanten die zelf direct te maken hebben gehad met het onderwerp. Waarom deze categorie dan toch onder geromantiseerd valt en niet begrijpelijkerwijs onder realistisch? Een depressieve stoornis, die vaak ten grondslag ligt aan suïcidale gedachten, is een mentale ziekte waarbij iemand een ander, donkerder beeld van de realiteit heeft dan een ‘mentaal gezond’ persoon. Het uitlichten van deze perspectieven en gevoelens kan volgens de eerder genoemde mediarichtlijn zorgen voor identificatie en dat kán dus weer gevaarlijk zijn. Toch is deze insteek ontzettend populair: maar liefst 46% van de nummers bevat mijmerende teksten over suïcidale gedachten.

Liedjes gebaseerd op waargebeurde verhalen zijn bijvoorbeeld I Thought About Killing You van Kanye West (2018), Skin O’ My Teeth van Megadeth (1992), en My Suicide Note van Stacy Barthe (2015). Stuk voor stuk worden de deprimerende wereldbeelden van de schrijvers in de tekst omarmd. En hoewel laatstgenoemde titel niet letterlijk een zelfmoordbrief was, heeft muzikale grootheid Billy Joel het daadwerkelijk voor elkaar gekregen om zijn eigen suicide note om te toveren tot een liedje. Tomorrow Is Today (1971) schreef hij namelijk deels voordat hij door meubelwax te drinken (!) probeerde een einde aan zijn leven te maken. Er zijn effectievere middelen, zou je zeggen. Gelukkig mislukte zijn poging dan ook. Jaren later kwam de muzikant zelfs met You’re Only Human (Second Wind) (1985), waarin hij jonge mensen met suïcidale gedachten een hart onder de riem steekt. “Soms kun je terechtkomen in een neerwaartse spiraal door een fout die je maakt en denk je dat dit het einde van de wereld is. Maar dat is het niet, het is deel van het leven”, verklaart hij in een interview voor de krant Kentucky New Era.

Realistisch

Een ander voorbeeld van iemand die een positieve draai wist te geven aan zijn ervaring met suïcidale gedachten, is Samuel T. Herring van de Amerikaanse synthpopband Future Islands. Het nummer Light House (2014) gaat hierover. In dit geval is de tekst niet doorvlochten van dramatiek en doodswensen, maar juist van hoop, omdat de ene persoon de ander overhaalt om te blijven leven. Een positieve boodschap komt voor in 15% van de geanalyseerde nummers. Bijvoorbeeld in By The Grace Of God van Katy Perry (2013), Everybody Hurts van R.E.M. uit 1992 (Luister maar eens goed naar de tekst: ‘When you're sure you've had enough of this life / Well hang on’) en ‘zelfs’ metalcore band Bring Me The Horizon roept op om de hoop niet te verliezen in Suicide Season (2008). Freddie Mercury’s boodschap is wel heel direct in Don’t Try Suicide van Queen (1980). Maar één van de beste anti-zelfmoordnummers is 1-800-273-8255 van Logic (2017). Niet alleen is de titel het telefoonnummer van het nationale spoednummer voor zelfmoord in Amerika, ook de clip bevat een belangrijke boodschap, namelijk dat het altijd goed kan komen. Sinds het uitkomen van de clip zijn telefoontjes naar het nummer met 50% toegenomen – een positieve ontwikkeling, dus.

Nasleep

Ook muziek over een rouwproces na zelfmoord van een dierbare, speelt een belangrijke rol in het correct weergeven van de realiteit. Veel nabestaanden blijven namelijk achter met vragen. Er zijn artiesten die meemaakten dat hun geliefde zelfmoord pleegde en daar een liedje over schreven. Bijvoorbeeld Jackson Browne met Sleep’s Dark And Silent Gate (1976), James Taylor met Fire And Rain (1970) en Chantal Kreviazuk met Surrounded (1996). De Amerikaanse songwriter Judy Collins verloor haar zoon door zelfdoding en schreef daarover het nummer Wings Of Angels (2003).

Maar een nasleep hoeft natuurlijk niet over rouw te gaan. Ook wanneer je de persoon in kwestie niet kent, kun je geraakt worden wanneer diegene een einde aan het leven maakt. Zo schreef Elbow-zanger Guy Garvey het nummer The Delayed 3:15 (2019) naar aanleiding van zijn treinreis waarbij iemand voor de trein sprong. Shannon Hoon, ex-leadzanger van rockband Blind Melon, was zelfs getuige van een zelfmoord toen een jonge vrouw besloot van een gebouw af te springen. Hier gaat het nummer St. Andrew’s Fall (1995) over. Hoon kwam helaas zelf ook vervelend aan zijn einde: hij overleed in 1995 aan een overdosis.

De nare gevolgen van het rock ’n roll-leven zijn dan ook vaak inspiratie voor nummers. Dat geldt bijvoorbeeld voor artiesten die helaas door zelfdoding aan hun einde kwamen. Zo gaat Baggage van Drive-By Truckers (2016) over de zelfdoding van Robin Williams, Crackle and Drag van Paul Westerberg (2003) over Sylvia Plath en A Day Without Me van U2 (1980) is geschreven naar aanleiding van Ian Curtis’ overlijden. Maar ook fans zijn een terugkerend onderwerp, want Waste van Staind (2001) gaat over de zelfdoding van een fan en Steven Wilson schreef het nummer Way Out Of Here (2007) voor zijn band Porcupine Tree nadat een fan voor een trein sprong terwijl ze naar de band luisterde op haar iPod. Hold On van Good Charlotte (2003) is geschreven naar aanleiding van suïcidale gedachten van fans. Uiteindelijk gaat 46% van de onderzochte liedjes direct of indirect over de nasleep van suïcide.

Feitelijk/verhalend

23% van de liedjes omschrijft een zelfdoding op verhalende wijze. In Home Sweet Home van Peter Gabriel (1978) bijvoorbeeld; de vrouw van de ik-persoon springt uit het raam, waarna hij gaat gokken en een groot huis koopt van het bedrag dat hij wint. Ook poëtische teksten vallen in deze categorie, Leonard Cohen’s Seems So Long Ago, Nancy (1969) kan dus niet ontbreken. Het risico van pöetische teksten is overigens dat ze wel erg vrij geïnterpreteerd kunnen worden - en soms zelfs op compleet absurde wijze. Zo lijkt de titel van Nirvana’s I Hate Myself And Want To Die (1993) misschien vrij duidelijk, de inhoud van de tekst is dat verre van en heeft zelfs helemaal niks met zelfmoord te maken. Auf Wiedersehen van Cheap Trick (1978) daarentegen is een voorbeeld van gitzwarte humor over zelfdoding. Hier zijn de meningen ongetwijfeld over verdeeld. Van alle nummers in dit onderzoek komt in 11% een humoristische of absurdistisch insteek voor. In onderstaande visualisatie zijn de resultaten weergegeven, waarbij blauw/groen staat voor een realistische insteek, paars voor een depressieve en de felblauwe voor humoristisch, omdat dat een aparte categorie is. Hetzelfde nummer kan in meerdere categorieën vallen.

twenty øne piløts en Lana Del Rey

De meeste artiesten schrijven incidenteel een liedje over zelfdoding, maar er zijn ook muzikanten die maar geen genoeg kunnen krijgen van het onderwerp. Amerikaans duo twenty øne piløts schreef bijvoorbeeld minstens vier nummers waarin het thema suïcide voorkomt: Friend, Please (2009), Car Radio (2011), Migraine (2012) en Neon Gravestones (2018). Zanger Tyler Joseph laat in een interview met NME dan ook doorschemeren waarde te hechten aan openheid over depressie en suïcide.

Popster Lana Del Rey is eveneens niet vies van schrijven over zelfdoding. Op haar tweede album Born To Die (2012) hint het titelnummer vrij duidelijk naar samen sterven in de naam van de liefde, maar ook Dark Paradise van diezelfde plaat is behoorlijk duister. Daarin uit ze zelfs vrij letterlijk een doodswens. Wanneer ze die vervolgens herhaalt in een interview met The Guardian, maken haar fans zich enige zorgen. Gelukkig stemt Hope Is A Dangerous Thing For A Woman Like Me To Have - But I Have It van haar nieuwste, veelgeprezen plaat Norman Fucking Rockwell! een stuk hoopvoller, hoewel ze daarin wel de zin ‘24/7 Sylvia Plath’ prevelt. Dit kan natuurlijk van alles betekenen, maar het zou toch fijn zijn als ze hiermee niet bedoelt dat ze haar hoofd in een oven wil stoppen zoals het feministische icoon deed. Het vierde nummer waarin Lana verwijst naar zelfdoding is Summertime Sadness. De zin ‘I know if I go, I’ll die happy tonight’ hoeft hier niet per definitie over te gaan, maar de bijhorende videoclip laat weinig aan de verbeelding over. Die laat namelijk het verhaal zien van een lesbisch koppel dat elkaar de dood in volgt.

Video

Natuurlijk is Lana Del Rey niet de enige artiest met een videoclip over zelfdoding. Eerder in dit artikel werden bijvoorbeeld Disturbed en Good Charlotte al genoemd. Verder wordt suïcide op een akelige manier getoond in XO Tour Llif3 van rapper Lil Uzi Vert (2017), deze clip is dus niet aan te raden voor mensen die hierdoor getriggerd zouden kunnen worden. Gelukkig zijn er ook video’s waarin een krachtige boodschap over zelfdoding schuilt: Silver And Cold van AFI (2003), Halo van Sorority House (2012) en Rise Above This van Seether (2007) laten stuk voor stuk zien wat het effect van zelfdoding/suïcidale gedachten is op een persoon en de nabestaanden.

Film

Naast video's zijn er genoeg films en series die het onderwerp oppakken. Via Internet Movie Database is te achterhalen hoe vaak zelfmoord voorkomt in een plot. De resultaten zijn hieronder weergegeven in een data-overzicht.

Het valt direct op dat het aantal films en series over zelfmoord enorm is toegenomen. Zo piekt het aantal films in 2016 op 440. De meeste series over het onderwerp zijn gemaakt in 2018, een jaar nadat 13 Reasons Why op Netflix verscheen. Is er sprake van een trend, of is het hoge aantal van 27 toe te schrijven aan toeval? Waarschijnlijk het laatste. Het zit namelijk zo: het woord ‘suicide’ komt voor in enorm veel plotbeschrijvingen, maar het wil niet direct zeggen dat zelfdoding een (hoofd)onderwerp is in de betreffende beeldvertoning. Een voorbeeld is de film Suicide Squad (2016), waarin een stel schurken moet samenwerken om de wereld te redden. Zelfmoord komt niet daadwerkelijk aan bod in de film – toch staat deze bij de zoekresultaten. Een ander belangrijk kritiekpunt op dit data-overzicht: het aantal films is door de jaren heen enorm toegenomen, dus het is niet gek dat een specifiek thema vaker voorkomt dan zestig jaar geleden. Zo zijn er in 2019 in totaal meer dan 46.000 films gemaakt, tegenover een luttele 4.000 in 1960. Daarom is in onderstaand overzicht weergegeven wat het percentage films en series is waarin zelfdoding voorkomt.

Deze visualisatie ziet er meteen een stuk minder spannend uit. Het percentage films over zelfdoding is heel licht toegenomen; in 1961 werden verhoudingsgewijs de minste films gemaakt over suïcide, want maar 0,2% van alle films ging hierover. In 2005 was het onderwerp het populairst, toen kwam zelfmoord voor in 0,9% van alle films. Toch minstens vier keer zoveel! Tussen jaren die dicht bij elkaar liggen, zit weinig verschil. Het percentage series over zelfmoord komt nooit boven de 0,4%.

Toch is het totaal aantal series en films over dit onderwerp gigantisch. Zo zijn er sinds 1960 meer dan 6.000 films en 200 series geproduceerd waarin suïcide voorkomt. Maar nogmaals: welke rol het onderwerp precies speelt, is niet in alle gevallen helemaal duidelijk.

A Star Is Born

Hoe gaan andere populaire films en series om met zelfdoding? Waarschijnlijk is er niets op het scherm verschenen dat zoveel kritiek ontving als 13 Reasons Why. Een ander recent voorbeeld van een zelfmoordscène is die in de prijswinnende film A Star Is Born (2018). De romantische film draait om Ally (gespeeld door Lady Gaga) en Jackson Maine (Bradley Cooper). Mentale gezondheid is een aanwezig thema in de film en uiteindelijk komt een zelfdoding in beeld. Deze is niet extreem grafisch – je ziet zelfs bijna niks. Toch zijn er mensen die hier enorm door getriggerd werden, aldus de Mental Health Foundation van Nieuw Zeeland. Of dit per definitie betekent dat de film het onderwerp romantiseert, is lastig te zeggen.

Ook een andere Netflix-vertoning bevat een heftige zelfmoordscène: de veelgeprezen horrorserie The Haunting Of Hill House (2018). Voor fans van het genre met stalen zenuwen en geen ervaring met zelfdoding in de directe omgeving – geen enkel probleem. Maar mocht het tegenovergestelde het geval zijn, dan is het misschien ook slim om bijvoorbeeld de films Annabelle (2014), Resident Evil 2 (2004), The Conjuring (2013) en The Omen (1976) te vermijden. Verder bevatten verschillende films in de Saw- en Final Destination-reeks grafische zelfmoordscènes. Uiteraard geeft het horrorgenre geen realistisch beeld van zelfdoding, de verhaallijnen zijn per slot van rekening al niet realistisch. Daarnaast wordt zelfdoding vaak overdreven akelig en/of bloederig in beeld gebracht.

In horrorfilms is het dus enigszins te verwachten dat lugubere beelden voorbij komen. Maar het is even schrikken als je 'rustig' een serie in een ander genre aanzet en in de openingsscène iemand zichzelf van kant maakt. Het overkwam kijkers van bovennatuurlijke dramaserie Dark (2017) en ook Mindhunter (2017), een bloedstollende thriller-serie over seriemoordenaars, beschikt over een behoorlijk explosieve beginscène. De series verschenen in hetzelfde jaar en beschikken net als 13 Reasons Why over een expliciete zelfmoordscène. Hier is alleen geen ophef over ontstaan, waarschijnlijk omdat hier geen romantisering aan te pas komt. Daarnaast worden deze personages niet zo iconisch gepresenteerd als Hannah Baker in 13 Reasons Why. En een serie die begint met een zelfdoding, in een (min of meer) chronologisch verhaal? Tja, je weet dat hij/zij toch niet meer terug komt, maar hebt nog geen binding met het personage.

Is there suicide in it?

Het is hoe dan ook erg vervelend als je een drama-, komedie- of actiefilm zit te kijken en verrast wordt door iets wat je liever niet op je netvlies gebrand wilt. Speciaal voor deze mensen bestaat er de Tumblr-webpagina ‘Is there suicide in it?’. Niet aan alle lijsten wordt evenveel aandacht besteed, zo staat er amper iets onder het kopje ‘muziek’. Maar met name de pagina's ‘films’ en ‘series’ staan boordevol titels. Vaak wordt ook nog omschreven of een zelfdodingscène grafisch is of niet. Ontzettend handig dus, als je dit koste wat kost wilt vermijden.

Maar welke films gaan dan wel op een realistische manier om met zelfdoding en/of suïcidale gedachten? It’s Kind Of A Funny Story (2010) is wat dat betreft een aanrader, daarin wordt namelijk vooral gepraat over het onderwerp. Me Before You (2016) is een interessante tranentrekker over een man in een rolstoel die het leven niet meer ziet zitten totdat hij verliefd wordt. Tot slot zijn Leaving Las Vegas (1996), A Single Man (2009), Dead Poets Society (1989) en The Perks Of Being A Wallflower (2012) aanraders.

Films die niet in het horrorgenre vallen, maar die je toch beter kunt overslaan als je geen grafische of heftige zelfmoordscène wilt zien, zijn bijvoorbeeld Inception (2010), Forrest Gump (1994) Almost Famous (2000), Chatroom (2002) en Girl, Interrupted (2000). In The Virgin Suicides (2000) zie je niet precies hoe zelfmoord wordt gepleegd, maar een aantal scènes hint naar verschillende soorten methodes. Ook vanwege het bijzondere verhaal schetst deze film een geromantiseerd beeld van suïcide.

Conclusie

Maar wat is nu het absolute antwoord? Wordt zelfdoding in de popcultuur geromantiseerd – of niet?

Mediarichtlijnen, analyses, cijfers, onderzoeken en experts schetsen een ontzettend gedetailleerd beeld over deze kwestie - en spreken elkaar tegen. In een uitgebreide muziekanalyse van meer dan 200 nummers over suïcide, komt naar voren dat 37% van de liedjes op een realistische manier omgaat met het onderwerp, terwijl 30% zelfdoding romantiseert. In 33% van de gevallen waren beide termen van toepassing. In films en series zijn de percentages een stuk lastiger vast te stellen, maar sowieso zijn er beelden en verhaallijnen die in beide categorieën vallen.

Wat deze feiten helaas niet kunnen aantonen, is hoe verschillende soorten mensen omgaan met dood, rouw en zelfs zelfdoding. Zo claimen experts dat 13 Reasons Why geromantiseerd is, maar zijn er ook mensen die aangeven juist steun te halen uit de serie. Wat voor de één voelt als een geromantiseerd beeld, kan voor de ander realiteit zijn. Daar kunnen feiten niet tegenop. Wat wel werkt? Zoveel mogelijk waarschuwen terwijl we zo open mogelijk zijn. Suïcidale gedachten zijn verschrikkelijk, maar ze hoeven niet het einde van een mensenleven te betekenen. Misschien lijkt dat wel zo; in de afgelopen jaren zagen we Chris Cornell, Chester Bennington, Avicii, Margot Kidder en Keith Flint het gevecht met hun suïcidale gedachten verliezen. Maar... welke bekende personen in de popcultuur hebben die strijd overleefd?

Overlevers

Muzikant Nina Simone was van alle markten thuis wat betreft genres, maar minder bekend is dat ze leed aan een bipolaire stoornis en zelfs dood wilde. Gelukkig heeft ze niet daadwerkelijk zelfmoord gepleegd maar helaas overleed ze wel aan borstkanker in 2003. Rapper Eminem deed zelfs een zelfmoordpoging in de jaren ’90 nadat zijn muzikale carrière niet meezat en zijn relatie sneuvelde. Hij nam een overdosis pijnstillers, maar gelukkig overleefde hij dit. Elton John, die de rapper jaren later hielp met opkrabbelen na zijn verslavingsperiode, was ook niet altijd een ‘happy bunny’ – zoals hij dat zelf omschrijft. In 1975 gaf hij een feest voor familie en vrienden in zijn huis. De stemming was alleen niet bepaald vrolijk, de zanger riep namelijk plotseling: “Ik heb 85 valiumtabletten genomen. Binnen een uur zal ik sterven”. Hierna sprong hij zijn zwembad in, waar hij moeite had om boven te blijven. Een EHBO-team heeft zijn maag leeggepompt. De zanger is naar eigen zeggen blij dat zijn poging mislukte. Toen hij twee dagen later op het podium stond, was het namelijk één van de beste dagen uit zijn professionele carrière.

Rapper A$AP Rocky en popster Billie Eilish geven toe over zelfmoord nagedacht te hebben. Verder hebben realityster Sharon Osbourne en acteur Owen Wilson suïcidepogingen ondernomen, maar ze leven vandaag de dag nog steeds. Tot slot een voorbeeld van iemand die is opgekrabbeld na suïcidale gedachten: Gerard Way, frontman van rockband My Chemical Romance. Op een live-dvd van de band is te zien dat hij verslaafd is aan alcohol, Xanax en cocaïne en uiteindelijk toegeeft dat die middelen hem suïcidaal maakten. Tegenwoordig gaat het beter met hem en vraagt hij vaak aandacht voor depressieve en suïcidale mensen tijdens shows. “Jezelf pijn doen is het nooit waard. En je eigen leven beëindigen is het nooit waard”, zegt hij bijvoorbeeld. “Als je echt wanhopig bent en pijn hebt, en je voelt je depressief; zoek iemand die je kunt vertrouwen en praat erover.”

Elysa van der Ven is muziek- en datajournalist, copywriter en illustrator. Ze was adjunct-hoofdredacteur van concertkrant LiveGuide en is momenteel werkzaam bij o.a. Record Store Day Magazine en Lust For Life Magazine.